Οικογένεια σε κρίση-μους καιρούς

Όλγα Μούσιου-Μυλωνά

Σχολική Σύμβουλος Π.Ε. Φλώρινας

Είναι γεγονός πως οι κοινωνικές και ψυχολογικές επιπτώσεις της οικονομικής και κοινωνικής κρίσης που διάγουμε είναι τραγικές. Η ανεργία, ο κοινωνικός αποκλεισμός, η φτώχεια και η επί μακρόν αναζήτηση μιας ικανοποιητικής θέσης εργασίας επηρεάζει δυσμενέστατα την ψυχική υγεία των ανθρώπων και των κοινωνικών ομάδων. Η

ανεργία βιώνεται ως μία φθοροποιός - εντροπική διαδικασία απαξίωσης και ανασφάλειας, η οποία οδηγεί στο άγχος, στις ενοχές και στην χαμηλή αυτοεκτίμηση και διαταράσσει το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων του ατόμου και της ομάδας.

Η παγκόσμια οικονομική κρίση που πλήττει στις μέρες μας και την ελληνική κοινωνία αποτελεί έναν παράγοντα πολλαπλών ανατροπών με σημαντικές συνέπειες τόσο στο επίπεδο της συλλογικής λειτουργίας, όσο και στο ατομικό επίπεδο της προσωπικής ζωής. Εκατομμύρια άνθρωποι χάνουν τις δουλειές τους, τις προοπτικές τους, τα σπίτια τους, ακόμη και τους γάμους τους και ο συνδυασμός της απόγνωσης, της οργής και της απελπισίας συμβάλλει στην αύξηση της εγκληματικότητας.

Η ζωή και η προσωπικότητα του σύγχρονου ανθρώπου είναι δομημένες πάνω στην εργασία και την οικονομική του επιφάνεια, με αποτέλεσμα η εργασία να συντελεί στον προσδιορισμό τόσο της ταυτότητας όσο και της εικόνας του εαυτού, αλλά και της συμπεριφοράς του ανθρώπου. Έτσι, πέρα από τα πρακτικά προβλήματα που αντιμετωπίζει όποιος βλέπει το εισόδημά του να περικόπτεται ή να εξανεμίζεται, εξίσου σημαντική είναι και η «συμβολική» κατάρρευση που υφίσταται. Η εργασία και η κοινωνική αυτοπεποίθηση που συνδέεται με αυτήν, επηρεάζει τον τρόπο αλληλεπίδρασης με τους άλλους, ακόμα και αν αυτοί είναι οι φίλοι, οι συγγενείς, ο σύντροφός του, το παιδί του.

Οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν μάλιστα ότι η απώλεια της εργασίας αυξάνει τον κίνδυνο ψυχιατρικών διαταραχών και των σωματικών επιπτώσεών τους. Πολλές μελέτες συγκλίνουν στη παραδοχή μίας ισχυρής συνάφειας ανάμεσα στην ανεργία και στην αύξηση της κατάθλιψης, του άγχους, της χρήσης ουσιών και της αντικοινωνικής συμπεριφοράς (Περιοδικό Εγκέφαλος 2011, 48-2:54-61). Χαρακτηριστικά συμπτώματα και προβλήματα που προκύπτουν από την οικονομική κρίση είναι τα παρακάτω:

Απώλεια αυτοεκτίμησης, αυτοκαθορισμού και δημιουργικότητας.

Απώλεια ελέγχου των συνθηκών και αδυναμία αξιοποίησης δεξιοτήτων.

Αβεβαιότητα, ανασφάλεια, δυσχερέστερη διαπροσωπική επαφή.

Αύξηση αυτοκτονιών, ψυχοπαθολογικών περιστατικών, βίαιων ενεργειών, έξαρση της βίας, του αλκοολισμού, της κατάθλιψης.

Κακή ποιότητα ζωής, αύξηση θνησιμότητας.

Ο στιγματισμός και η ψυχολογική πίεση φαίνεται να είναι μεγαλύτερη για τους άνδρες από ότι για τις γυναίκες, ίσως και λόγω των εναλλακτικών κοινωνικών ρόλων που οι γυναίκες επιτελούν (ανατροφή παιδιών, νοικοκυριό, κ.ά.), ενώ οι οικονομικοί μετανάστες πλήττονται σε μεγαλύτερο βαθμό από την οικονομική κρίση με κίνδυνο να εμφανίσουν ζητήματα αναφορικά με την υγεία τους. Παράγοντες όπως οι κοινωνικές διακρίσεις, ο κοινωνικός αποκλεισμός, η ανασφάλεια, η ελλιπής εκπαίδευση, η φτώχεια, φαίνεται να συντελούν ενεργά στη μεγιστοποίηση των επιπτώσεων της κρίσης στα κατώτερα κοινωνικο-οικονομικά στρώματα.

          Σημαντικές είναι και οι επιπτώσεις των οικονομικών κρίσεων στα παιδιά. Πρώιμες αντίξοες εμπειρίες μπορεί να τροποποιήσουν τη δομική και λειτουργική ανάπτυξη του εγκεφάλου του παιδιού, συμβάλλοντας στην αρνητική έκβαση της ψυχικής του υγείας στο μέλλον. Η κακή κοινωνικοοικονομική κατάσταση των γονέων σχετίζεται με τη χαμηλή ικανότητα εστίασης της προσοχής των παιδιών. Ο υποσιτισμός του ίδιου του βρέφους μπορεί επίσης να παίξει σημαντικό ρόλο. Ο περιορισμός υλικών αγαθών, οι ενδοοικογενειακές συγκρούσεις, η στέρηση και η διαταραγμένη οικογενειακή ζωή συμβάλουν στην όλο και περισσότερο επιθετική συμπεριφορά των παιδιών και των εφήβων και στην αύξηση των φαινομένων ρατσισμού.

Η αντιμετώπιση της κρίσης

Η κρίση μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο μέσα από μια οικοσυστημική προσέγγιση, ως σύνθεση των επιμέρους αντικειμένων κυρίως της πολιτικής και της οικονομίας, που οφείλουν να δώσουν λύσεις στα χρόνια ζητήματα της ανεργία και της φτώχειας, αλλά και της ιατρικής, της ψυχολογικής, της κοινωνιολογικής επιστήμης, οι οποίες θα αντιμετωπίσουν την πολυεστιακή και πολυπαραγοντική αιτιολογία των ψυχοκοινωνικών φαινομένων εστιάζοντας στη λύση και όχι στη διαχείριση των προβληματικών καταστάσεων.

Η αντιμετώπιση και η διαχείριση της κρίσης μέσα στην κοινωνία

Καταρχήν, οι οικογένειες και τα παιδιά υψηλού κινδύνου που διατρέχουν άμεσο κίνδυνο επιβίωσης, θα πρέπει να στηριχτούν άμεσα. Απαιτείται ΑΜΕΣΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ της πολιτείας και των οργανωμένων κοινωνικών θεσμών. Η Εκκλησία, η Αυτοδιοίκηση (Δήμος, Περιφέρεια) με τις αρμόδιες κοινωνικές υπηρεσίες, το Σχολείο, η Κοινωνία των πολιτών, οι Μ.Κ.Ο., οι Σύλλογοι, η γειτονιά, οι φίλοι, όλοι και καθένας από την πλευρά του οφείλουν να στηρίξουν τις οικογένειες αυτές υλικά, κοινωνικά και συναισθηματικά.

Χρέος όλων μας να συμβάλουμε στην οργάνωση ενός ευρύτατου κοινωνικού δικτύου που θα στέκει δίπλα στο άτομο σε αυτές τις στιγμές της μεγάλης δυσφορίας ή και δυστυχίας, υπενθυμίζοντας ότι κοινωνία σημαίνει πρωτίστως κοινωνική αλληλεγγύη και συλλογικές δράσεις και παρεμβάσεις.

Η αντιμετώπιση και η διαχείριση της κρίσης μέσα στην οικογένεια

Η παρούσα πρόταση εδράζει επιστημονικά στην οικοσυστημική προσέγγιση της οικογένειας του U. Bronfenbrenner, σύμφωνα με την οποία, η οικογένεια είναι ένα ειδικό σύστημα πολύ στενών προσωπικών σχέσεων, για το οποίο είναι πολύ σημαντική η διατήρηση των ορίων της ιδιωτικής ζωής, της εγγύτητας και της συναισθηματικής ασφάλειας.

1^ο  στάδιο: Προσωπική διαχείριση της κρίσης

Πρώτα από όλα θα πρέπει να υπάρξει η εσωτερική και προσωπική διαχείριση του προβλήματος σε πραγματικό και συμβολικό επίπεδο (υλικές, οικονομικές ανάγκες, ψυχολογικές, κοινωνικές και συναισθηματικές ανάγκες). Απαιτείται προσωπική ανασυγκρότηση, αναδιάταξη των αναγκών και ανάταξη των αξιών. Ο εξορθολογισμός των προβλημάτων είναι ο καλύτερος σύμμαχος, ενώ ο πανικός μάς αποδιοργανώνει. Να έχουμε υπόψη μας ότι οι κρίσεις έρχονται και παρέρχονται, ενώ αποτελούν προσωπικό στοίχημα για τον καθένα μας, εφόσον δεχτούμε και τη θεωρία «του καλού καπετάνιου», που «στις φουρτούνες φαίνεται», και έτσι κι αλλιώς, οι κρίσεις είναι η μήτρα των περιόδων ευημερίας, προόδου και πολιτισμού.

2^ο στάδιο: Ενδοσυζυγική διαχείριση της κρίσης

Πυρηνική σχέση της οικογένειας είναι η συζυγική σχέση, σχέση πρότυπο και παράδειγμα για τα παιδιά. Θα πρέπει, λοιπόν, να γίνει διαχείριση του προβλήματος σε πραγματικό και συμβολικό επίπεδο (υλικές, οικονομικές ανάγκες, ψυχολογικές, κοινωνικές και συναισθηματικές ανάγκες) μεταξύ των δύο συζύγων.

Πολλές φορές οι εξωτερικές κρίσεις αναδεικνύουν την ενδοσυζυγική ή ενδοοικογενειακή κρίση που ίσως ήδη υφίσταται και τότε τα πράγματα είναι δυσκολότερα. Αν όμως, υπάρχει μια γερή συναισθηματική βάση με μια καλή επικοινωνία γίνεται και η ανασυγκρότηση, αναδιάταξη των αναγκών και η ανάταξη των αξιών της οικογένειας, που από μόνη της είναι αυτοσκοπός. Η ανάδειξη της αξίας της συζυγικής σχέσης και της οικογενειακής ζωής και η ανάγκη της συλλογικής πορείας της οικογένειας δυναμώνουν τη συζυγική σχέση και την ελπίδα για νέες προοπτικές.

3^ο στάδιο: Η διαχείριση του θέματος με τα παιδιά.

Χρειάζεται συζήτηση, διάλογος και αναφορές στην ύπαρξη του προβλήματος, προσαρμοσμένες στην ηλικιακή αντιληπτική δυνατότητα των παιδιών μας, με έμφαση στη συνοχή των μελών της οικογένειας και τους συναισθηματικούς δεσμούς της.

Η συζήτηση με τα παιδιά μας να γίνεται με υπομονή, και να συμβαίνει πραγματική – ενεργητική ακρόαση των προβλημάτων των παιδιών μας. Η τακτική επικοινωνία και η υπερτόνιση της προσωρινότητας της κρίσης είναι σε αυτή την περίπτωση η σωστότερη αντιμετώπιση. Σημαντική είναι η εκφραστικότητα των συναισθημάτων και η έμφαση στις πραγματικές αξίες της ζωής, στην ηθική και στις διαχρονικές αρχές του ανθρώπινου πολιτισμού.

          Οι συγκρούσεις στον οικογενειακό χώρο είναι αναπόφευκτες. Καλά είναι να επικρατεί η αυτοσυγκράτηση και όχι τα ξεσπάσματα, αλλά αυτό τις περισσότερες φορές είναι αδύνατον. Για αυτό, μετά τις συγκρούσεις, είναι απαραίτητη η μετα-συγκρουσιακή διαχείριση και ο διάλογος της συμφιλίωσης με υψηλή ενδοοικογενεική ενσυναίσθηση και όχι με μια διαρκή κυκλικότητα των αντιδράσεων.

Η δημιουργία ατμόσφαιρας ασφάλειας και σιγουριάς είναι το μέγιστο δώρο για το παιδί μας. Παράλληλα, η αλλαγή στον τρόπο διασκέδασης και ψυχαγωγίας υποστηρίζει το κλίμα αισιοδοξίας που πρέπει να καλλιεργήσουμε. Οργανώνουμε οικογενειακούς περιπάτους, κοινές εξόδους και εκδρομές σε κοντινά μέρη, βλέπουμε μαζί τηλεοπτικά προγράμματα και ταινίες, κάνουμε χειροτεχνίες με απλά ανακυκλώσιμα υλικά, αξιοποιούμε τις εμπειρίες μας, υιοθετούμε ένα αδέσποτο ζώο και αναλαμβάνουμε να στηρίξουμε εμείς πρόσωπα που είναι σε δύσκολη θέση. Φτιάχνουμε μαζί μικρά χειροποίητα δώρα, επινοούμε εναλλακτικούς τρόπους διασκέδασης και δίνουμε αξία στην καθημερινότητά μας.

Δεν ξεχνάμε ότι τα βιβλία είναι πάντα οι καλύτεροι φίλοι μας και ένα οικονομικό μέσο απόλαυσης και ψυχαγωγίας. Ούτε ποτέ ξεχνάμε ότι: ΤΑ ΟΜΟΡΦΟΤΕΡΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΣΤΗ ΖΩΗ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΑ!

Η λεκτική επικοινωνία και ο διάλογος είναι το κλειδί που ξεκλειδώνει τα ανθρώπινα συναισθήματα. Τονώνουμε την αυτοπεποίθηση του παιδιού μας, το επαινούμε υπογραμμίζουμε τις θετικές πλευρές του χαρακτήρα του και τις ικανότητές του το ενθαρρύνουμε στις προσπάθειές του, το παρηγορούμε στοργικά, όταν το χρειάζεται, και, γενικά, με κάθε τρόπο είμαστε κοντά του.

Η μη λεκτική επικοινωνία, η σωματική και οπτική - βλεμματική επαφή, ένα τρυφερό χάδι, μια ζεστή αγκαλιά του γονιού στο παιδί του, ένα άγγιγμα στα μαλλιά, το ξεπροβόδισμα – κατευόδιο στην πόρτα, το βλέμμα της αγάπης που όλα τα κατανοεί και τα στέργει, είναι ανεκτίμητης αξίας στηρίγματα στην καθημερινότητα του παιδιού μας. Η τρυφερότητα μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον είναι η τροφή του συναισθήματος του παιδιού.

          Τέλος, πάντα πρέπει στην οικογενειακή ζωή να υπάρχει διακριτικός έλεγχος, οργάνωση των οικογενειακών δραστηριοτήτων και πλαίσια - όρια για όλα τα μέλη. Λιγότερες εντολές και ένα ζωντανό παράδειγμα από την ίδια τη συμπεριφορά των γονέων, που είναι το καλύτερο πρότυπο για το παιδί.

          Ας μην ξεχνάμε ότι ο άνθρωπος γεννήθηκε για να πατά με τα πόδια στη γη αλλά και για να έχει το κεφάλι ψηλά και να θωρεί τον ουρανό. Η ζωή μάς επιτάσσει να είμαστε παρόντες στα γεγονότα και να τα προσεγγίζουμε με γνώμονα την αλλαγή που θα οδηγήσει στη βελτίωση και στην πρόοδο. Για αυτό σηματωρός μας να είναι πάντα η αισιοδοξία, η ελπίδα, η προοπτική και ο αγώνας για ένα καλύτερο μέλλον.

(Εισήγηση στην 1η Ημερίδα του Συμβουλευτικού Σταθμού Νέων της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, 11-02-2013, Πολιτιστικό Κέντρο Δήμου Φλώρινας)