Πνεύμα και Ψυχή

Γράφει ο Βαγγέλης Τσούκας

Η υπόσταση του ανθρώπου ως ανώτερο είδος βασίζεται στις ιδιαίτερες ψυχικές και πνευματικές του ιδιότητες. Ένα βασικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης κατάστασης αποτελεί η Συνείδηση, η οποία ορίζεται ως το σύνολο μιας

 σειράς από αισθητηριακές και συνειρμικές λειτουργίες, όπως η εγρήγορση, η διάκριση του εαυτού από το περιβάλλον, η ικανότητα υποκειμενικής εκτίμησης, η δυνατότητα σχεδιασμού και εκτέλεσης προγράμματος κα. Η Συνείδηση, όμως, είναι παράλληλα μια φιλοσοφική έννοια που παρέχει πιθανές απαντήσεις σε ορισμένα "υπαρξιακά" ερωτήματα, προσθέτοντας ταυτόχρονα και ένα αναπάντητο: ποια είναι η φύση και η προέλευσή της.
Μια άλλη ανάλυση της ανθρώπινης λειτουργίας διακρίνει δύο επίπεδα, το ψυχικό και το πνευματικό. Η έννοια της Ψυχής έχει διάφορους προσεγγίσεις που δίδονται εκτός από την επιστήμη και από τη θρησκεία, τη φιλοσοφία, τη λογοτεχνία κ.α. Κατά μία πρακτική προσέγγιση, Ψυχή είναι η εσωτερική λειτουργία που θέτει τους στόχους και προσφέρει το κίνητρο της συμπεριφοράς του ανθρώπου, αφού αυτός εκτιμήσει τα εξωτερικά ερεθίσματα με βάση την υποκειμενική του εμπειρία. Κλασικά διακρίνονται δύο απώτατοι σκοποί και, αντίστοιχα, ανάγκες προς τις οποίες προσβλέπει η ψυχή: η αυτοσυντήρηση και η αναπαραγωγή. Η πνευματική λειτουργία, από την άλλη πλευρά, αφορά στη λογική ανάλυση και σύνθεση των πληροφοριών που προέρχονται από το περιβάλλον και στην εξαγωγή ανάλογων συμπερασμάτων. Έπειτα, οργανωνεται και εκτελείται συγκεκριμένο σχέδιο με σκοπό την ικανοποίηση των επιταγών της ψυχής.  Έτσι, για παράδειγμα, αν βρεθούμε μπροστά σε κάποιο πρόβλημα (πχ. συνάντηση ενός επικίνδυνου ζώου), τότε το πνεύμα θα αναλάβει το ρόλο να το αναλύσει και αναγνωρίσει, συγκρίνοντας με τα υπάρχοντα δεδομένα της μνήμης και εμπειρίας. Έπειτα η ψυχή θα προχωρήσει στον χαρακτηρισμό ως "κακό" βασιζόμενη στην ανάγκη της ασφάλειας, και θα επιστρέψει στο πνεύμα την εντολή να βρει τον τρόπο προστασίας από αυτό. Μάλιστα, όσο πιο ισχυρή είναι η ψυχική "εντολή", τόσο πιο αποτελεσματικά θα δράσει το πνεύμα. Για παράδειγμα, η προστασία από μία βροχή έχει μικρότερη σημασία και απαιτήσεις από έναν τυφώνα. Δηλαδή, η ψυχή καθορίζει όχι μόνο την κατεύθυνση της συμπεριφοράς, αλλά και την ένταση αυτής.
Το βασικό φιλοσοφικό και πρακτικό ερώτημα αποτελεί η πηγή και η προέλευση της ψυχικής και πνευματικής λειτουργίας. Η καλύτερη απάντηση για το δεύτερο έχει δοθεί από τον Πλάτωνα, ο οποίος αναφέρει ότι όλες οι πιθανές λογικές συλλήψεις προϋπάρχουν του ανθρώπου ως Ιδέες σε έναν αφηρημένο κόσμο και απλά το πνεύμα τις ανασύρει και τις ενεργοποιεί κάθε φορά. Το πρόβλημα της ψυχής, όμως, ισοδυναμεί με εκείνο του νοήματος της ζωής, δηλαδή του ύστατου σκοπού του ανθρώπου και δεν έχει μονοσήμαντη απάντηση. Μία πιθανή σύσταση αποτελεί ο άνθρωπος να μη θέτει κάποιον συγκεκριμένο σκοπό, αλλά τα πάντα να παραμένουν μέσα επίτευξης, ακόμα και ο εαυτός του. Με άλλα λόγια, το νόημα της ζωής δεν πρέπει να αντλείται από τίποτα συγκεκριμένο, αλλά να αναβλύζει αυθόρμητα από το κενό.-