Η Αρχή και το Τέλος

Γράφει ο Βαγγέλης Τσούκας

Η έκφραση "η Αρχή είναι το ήμισυ του παντός" είναι ευρέως διαδεδομένη και τονίζει τη σημασία μιας "καλής αρχής" στην επιτέλεση κάθε θεωρητικής ή πρακτικής ανθρώπινης λειτουργίας. Αποδίδεται, χωρίς απόλυτη βεβαιότητα, στον Πυθαγόρα και απαντάται σε κείμενα διαφόρων ύστερων φιλοσόφων.

 Παραδείγματα στα οποία τα πρώτα βήματα διαδραματίζουν βασικό ρόλο αντλούνται από κάθε περίσταση της καθημερινής ζωής. Στην επιτέλεση ενός ακαδημαϊκού, επιστημονικού ή τεχνολογικού έργου η αρχή περιλαμβάνει τον εντοπισμό των βασικών σκοπών, την αναλυτική μελέτη των παραμέτρων και την καταγραφή των σταδίων διεκπεραίωσης. Στο γραπτό και προφορικό λόγο η εισαγωγή αναφέρεται στις γενικές κατευθύνσεις του περιεχομένου και προετοιμάζει τον αναγνώστη/ακροατή για το κυρίως μέρος. Στην πορεία ολόκληρης της ζωής του ανθρώπου η αρχή αφορά εκείνα τα χρόνια, τυπικά μέχρι την εφηβεία, στα οποία το άτομο διαμορφώνει το χαρακτήρα και την προσωπικότητά του, αποκτά τις βασικές γενικές γνώσεις και προετοιμάζεται για την ανεξάρτητη διαβίωση ως πολίτης. Άλλωστε, με τον γενικό όρο "οι Αρχές" περιγράφεται το σύνολο της κοινωνικής συνείδησης, των ηθικών προτύπων, των πνευματικών αναζητήσεων και των πολιτικών συμπεριφορών του ανθρώπου, οι οποίες διαμορφώνουν τη συμπεριφορά του και, συνεπώς, τη λειτουργία όλης της κοινωνίας.

Από την άλλη πλευρά, στο Τέλος δίδεται συνήθως λιγότερη σημασία από την Αρχή, δεδομένου ότι η πρώτη δεν ακολουθείται από επόμενο στάδιο. Το τέλος σημαίνει αυτόματα ότι το κυρίως μέρος του έργου ολοκληρώθηκε και διακρίνεται σε καλό ή αίσιο, αν τα αποτελέσματα ήταν ευνοϊκά, ή κακό και ανεπιτυχές σε αντίθετη περίπτωση. Η μελέτη του Τέλους ονομάζεται τελεονομία ή τελεολογία, σύμφωνα με τις οποίες κάθε γεγονός συμβαίνει για κάποιον τελικό ή τελεολογικό σκοπό, για τον οποίο, όμως, μπορούμε να είμαστε σίγουροι μόνο μετά από την ολοκλήρωσή του. Σχετικά, ο Αθηναίος νομοθέτης Σόλων υπενθύμιζε ότι "Μηδένα προ του τέλους μακάριζε". Έτσι, για παράδειγμα η εκπαίδευση στοχεύει στην αύξηση των δεξιοτήτων, η επιχειρηματική δράση αναλαμβάνεται με σκοπό το οικονομικό όφελος, η δημιουργία οικογένειας εκπληρώνει βαθύτερες βιο-ψυχολογικές ανάγκες και γενικά το κίνητρο κάθε ανθρώπινης ενέργειας αποτελεί το τελικό αποτέλεσμα αυτής. Ο υπέρτατος σκοπός και το νόημα ζωής του ανθρώπου αποτελούν ένα απώτατο "τέλος" που δεν είναι σαφώς καθορισμένο, αλλά έχουν διατυπωθεί διάφορες ιδέες και απόψεις για τη φύση του από φιλοσόφους, λογοτέχνες και επιστήμονες. Ιδιαίτερα, μία εξ αυτών, η Ανθρωπική αρχή, υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος δημιουργήθηκε με τελικό σκοπό να συνειδητοποιήσει την ύπαρξή του και το σύνολο του σύμπαντος κατασκευάστηκε έτσι, ώστε να επιτευχθεί αυτός ο σκοπός.

Η συνδυαστική προσέγγιση της Αρχής και του Τέλους αναγνωρίζει τη στενή σχέση μεταξύ τους. Και οι δύο αντανακλούν και περιέχουν τους σκοπούς, τα κίνητρα και τις ανάγκες, απλώς η πρώτη προηγείται του κυρίως μέρους και η δεύτερη το ακολουθεί. Στην ουσία αποτελούν μία ενιαία οντότητα, η οποία ταυτίζεται με την έννοια του Λόγου της κλασικής φιλοσοφίας. Εξ άλλου, ο φιλόσοφος Ηράκλειτος είπε ότι "Ξυνόν γαρ αρχή και πέρας επί κύκλου περιφερείας", δηλαδή "σε έναν κύκλο κάθε σημείο είναι ταυτόχρονα και αρχή και τέλος", υποδηλώνοντας τους κύκλους που λαμβάνουν χώρα στο σύμπαν, όπως γέννηση-θάνατος, ένωση-χωρισμός, ακμή-παρακμή...