Ανθρώπινη Ανάπτυξη: Μέρος 2ο: Παράγοντες

Γράφει ο Βαγγέλης Τσούκας

Η αναζήτηση των παραγόντων που σχετίζονται άμεσα με την ανθρώπινη ανάπτυξη παραμένει ένα από τα μεγάλα προβλήματα του πολιτισμού. 

Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις και έχει προταθεί σειρά λύσεων με σκοπό την παράλληλη πνευματική, κοινωνική και υλική ευημερία, χωρίς όμως να βρεθεί μια σίγουρα επιτυχημένη "συνταγή". Μεταξύ άλλων αναφέρονται η επίδραση της παιδείας, της τέχνης, του κράτους, της θρησκείας και άλλων, αλλά πάντα τα αποτελέσματα είναι αποσπασματικά και μη σταθερά στο χρόνο. Ο πιο συνήθης λόγος αποτυχίας είναι ότι οι εμπλεκόμενες παράμετροι είναι πολλές και η αλληλεπίδραση μεταξύ τους απρόβλεπτη. Ωστόσο, από την πρώτη στιγμή του πολιτισμού μέχρι σήμερα την κυριότερη σημασία στην ανάπτυξη του ανθρώπου διατηρεί το φυσικό περιβάλλον.

Το οικοσύστημα και οι παράμετροί του η αιτία της δημιουργίας διαφορετικών φυλών, πολιτισμών, εθνών και κρατών. Τοπικά χαρακτηριστικά, όπως η γεωγραφία και το ανάγλυφο του εδάφους, το υψόμετρο, οι ατμοσφαιρικές συνθήκες, η θερμοκρασία, η ηλιοφάνεια κλπ, καθώς και οι τακτικές καθημερινές και εποχιακές εναλλαγές τους διαμορφώνουν σε μεγάλο βαθμό την ψυχοπνευματική υπόσταση κάθε ατόμου και κατ' επέκταση, αντίστοιχα, και του συνόλου. Μια απόδειξη αποτελεί η παρατήρηση ότι γειτονικές χώρες μοιράζονται παρόμοια νοοτροπία, μοίρα και πορεία, ακριβώς λόγω της κοινής επίδρασης του  περιβάλλοντος και όσο το τελευταίο τροποποιείται, τόσο και η διαφορά διευρύνεται. Ακραίο παράδειγμα αποτελεί η απόσταση μεταξύ Αφρικής και Ευρώπης: παρ' όλη την γειτνίασή τους, το τροπικό κλίμα της πρώτης δεν ευνοεί την ανάπτυξη δραστηριότητας και συνεπώς την προκοπή σε συλλογικό επίπεδο, ενώ οι εύκρατες συνθήκες της δεύτερης οδήγησαν στην κυρίαρχη θέση της στην ιστορία. Ωστόσο, οι περιβαλλοντικές συνθήκες αποτελούν τον μοναδικό συντελεστή αλλά αλληλεπιδρούν άμεσα με το εκάστοτε τρέχον τεχνολογικό επίπεδο και ο συνδυασμός των δύο είναι αυτός που καθορίζει το τελικό επίπεδο σε διάφορους τομείς. Έτσι, ενώ το κλίμα στην Ευρώπη παραμένει εδώ και χιλιάδες χρόνια σχετικά σταθερό, με εξαίρεση ίσως μια μικρή αύξηση της μέσης θερμοκρασίας τις τελευταίες δεκαετίες, η προϊούσα τεχνολογική και υλική εξέλιξη του πολιτισμού ευνόησε διαδοχικά διαφορετικές ακμάζουσες περιοχές. Στην αρχαιότητα το χαμηλό τεχνολογικό επίπεδο συνδυάστηκε με το ήπιο κλίμα της Μεσογείου θάλασσας και οδήγησε πολλές πόλεις στα παράλιά της σε μακρά ακμή, όπως πχ. την Αθήνα, τη Ρώμη και την Κωνσταντινούπολη. Μετά την Αναγέννηση, όμως, η τεχνολογική και επιστημονική έκρηξη που έλαβε χώρα στη Δύση απαίτησε περιοχές με ψυχρότερο κλίμα, όπως πχ. βόρεια Ευρώπη και Αμερική, με σκοπό να συνεχιστεί η ευεργετική επίδραση του συνδυασμού, με παράλληλη προϊούσα παρακμή των λαών της Μεσογείου. Ίσως, στο απώτερο μέλλον η αιχμή του πολιτισμού να μεταφερθεί σε ακόμα πιο κρύες και απομακρυσμένες περιοχές (πχ. Σιβηρία).

Η καταλυτική επίδραση του φυσικού περιβάλλοντος και η μοναδική του αλληλεπίδρασή του με το τεχνολογικό επίπεδο διευκολύνει την προσέγγιση του προβλήματος της ανθρώπινης ευημερίας και απλοποιεί την επίλυσή του. Η σταθερότητα του πρώτου σε συνδυασμό με την σχετική στασιμότητα του δεύτερου, δυστυχώς, δεν επιτρέπουν περιθώρια μεγάλων και απότομων αλμάτων προς το καλύτερο. Ελάχιστες είναι οι περιπτώσεις που μια κοινωνία ήκμασε σε σύντομο χρονικό διάστημα και συνήθως απαιτήθηκαν αιώνες μέχρι να επιτευχθεί η κορύφωσή τους. Όσον αφορά την Ελλάδα, δεν έχει αρχίσει ούτε φαίνεται ότι θα αρχίσει σύντομα κάποια κίνηση πραγματικής ανάπτυξης και πρέπει να συμβιβαστεί με την υποβαθμισμένη θέση της, εκτός αν η κατάσταση αναστραφεί ως εκ θαύματος.-