Η Βιολογική Ανακεφαλαίωση

Γράφει ο Βαγγέλης Τσούκας

Το 1866 ο Γερμανός βιολόγος Ernst Haeckel διατύπωσε την υπόθεση της "βιολογικής ανακεφαλαίωσης", η οποία, με απλά λόγια, θεωρεί ότι το έμβρυο κατά τη διάρκεια της ανάπτυξής του στη μήτρα κάθε θηλαστικού είδους (οντογένεση) ακολουθεί παρόμοια στάδια ανάπτυξης με εκείνα που ακολούθησε το συγκεκριμένο είδος στα εκατομμύρια χρόνια της εξέλιξής του πάνω στη γη (φυλογένεση). Η θεωρία βασίζεται σε παρατηρήσεις που έγιναν εκείνη την εποχή, κυρίως από το βιολόγο Κάρολο Δαρβίνο, και διατυπώνεται με την έκφραση "η οντογένεση ανακεφαλαιώνει (ή συνοψίζει) τη φυλογένεση". Παρόλο που κατά τον 20ο αιώνα η ταύτιση των δύο διαδικασιών διαψεύστηκε καθώς δεν είναι δυνατόν μερικοί μήνες να αντιγράψουν με ακρίβεια τους ατέλειωτους αιώνες της εξέλιξης, ωστόσο επιβεβαιώθηκαν σημαντικές αναλογίες που βοηθούν στη βαθύτερη κατανόηση του φαινομένου της ζωής.

Υπάρχουν δύο εξηγήσεις, μια πρακτική και μια θεωρητική, για τον παρατηρούμενο παραλληλισμό μεταξύ εμβρύων και πρωτόγονων μορφών ζωής. Έχει αποδειχθεί ότι τα έμβρυα των ζώων, συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου, περνούν από παρόμοια στάδια ανάπτυξης και στα αρχικά στάδια μοιάζουν μεταξύ τους, ενώ μόνο κατά το τέλος της κύησης προκύπτει η τελική μορφή που λαμβάνει το κάθε ένα. Για παράδειγμα, τις πρώτες εβδομάδες είναι δύσκολο να διακριθεί το είδος στο οποίο ανήκει το έμβρυο καθώς όλα αποτελούνται από έναν κορμό, την κεφαλή, όπου προέχουν οι θέσεις των αισθητηρίων οργάνων και τέσσερα "εξογκώματα" που αντιστοιχούν στα άκρα. Επίσης, όσο πιο κοντά στην εξελικτική αλυσίδα βρίσκονται δύο είδη, τόσο μεγαλύτερη ομοιότητα παρατηρείται στα έμβρυά τους, πχ. μεταξύ ανθρώπου και πιθήκου. Σε θεωρητικό επίπεδο η σχέση οντο- και φυλογένεσης προκύπτει ως εξής: σύμφωνα με την κλασική θεωρία της εξέλιξης για να εμφανιστεί ένα νέο χαρακτηριστικό πρέπει να επισυμβεί μια μεταβολή στο γενετικό υλικό, η οποία πρώτα θα εφαρμοστεί στο έμβρυο και ακολούθως, εφόσον αυτή είναι ωφέλιμη για την επιβίωση, θα εγκατασταθεί μόνιμα στο συγκεκριμένο είδος. Για παράδειγμα, η εμφάνιση του μάρσιπου στο καγκουρό θα πρέπει να προηγήθηκε σε κάποια στιγμή της εμβρυϊκής του ανάπτυξης και έπειτα να διαδόθηκε σιγά-σιγά σε όλα τα άτομα του είδους. Κατ' επέκταση, το "έργο" των εκατομμυρίων ετών της εξέλιξης, στο οποίο συσσωρεύτηκαν όλα τα χαρακτηριστικά ενός είδους, "παίζεται" σε fast-forward κίνηση κατά την κυοφορία του.

Τον 20ο αιώνα η σύγχρονη εμβρυολογία απέκλεισε την ταύτιση και αποκάλυψε την πολυπλοκότητα των μηχανισμών εμβρυϊκής ανάπτυξης, ωστόσο η γνωσιακή και κοινωνική επιστήμη επωφελήθηκε και αξιοποίησε την παρατηρούμενη μερική ομοιότητα. Ήδη πέντε χρόνια πριν από την αρχική διατύπωση του Haeckel, το 1861, ο Άγγλος φιλόσοφος Herbert Spencer διατύπωσε τη θεωρία της "πολιτιστικής ανακεφαλαίωσης", σύμφωνα με την οποία "η εκπαίδευση του παιδιού είναι, κατά κάποιον τρόπο, μια επανάληψη του πολιτισμού". Ως έκπληξη, σύγχρονοι εκπαιδευτικοί και ιστορικοί συμπεραίνουν ότι "τα στάδια τόσο της βιολογικής όσο και της γνωσιακής ανάπτυξης ενός παιδιού ακολουθούν την ίδια πορεία με εκείνη που προτείνεται από τις αρχαιολογικές παρατηρήσεις για το ανθρώπινο είδος". Για παράδειγμα, μια από τις κυρίαρχες απόψεις για την ομιλούμενη γλώσσα θεωρεί ότι η τελευταία εξελίχθηκε όπως περίπου την αναπτύσσει ένα μικρό παιδί. Ανεξάρτητα, όμως, από την ισχύ κάθε θεωρίας ανακεφαλαίωσης προκύπτει ένα ακόμα συμπέρασμα: η έλλειψη προηγμένων τεχνολογικών μέσων του 19ου αιώνα επέτρεψε τη διαπίστωση του παραλληλισμού δύο φαινομενικά απομακρυσμένων διαδικασιών, η οποία πιθανόν να περνούσε απαρατήρητη ή να αγνοούνταν σήμερα, που η έρευνα γίνεται σε εξειδικευμένο υπεραναλυτικό επίπεδο, επιβεβαιώνοντας το γνωμικό "αναζητώντας το δένδρο, χάνεται το δάσος".-