Η Αρχή των Επιπέδων

Γράφει ο Βαγγέλης Τσούκας

Η έννοια της οργάνωσης είναι κεντρική στη δομή και λειτουργία οποιουδήποτε συστήματος. Ένας τύπος οργάνωσης είναι ο ιεραρχικός, κατά τον οποίο το σύστημα βασίζεται σε διαδοχικά επίπεδα που το ένα ακολουθεί το άλλο, είτε στο χρόνο, είτε στο χώρο. Για παράδειγμα, η ανάπτυξη του ανθρώπου κατά τη διάρκεια της ζωής του ξεκινάει από ένα κύτταρο και σταδιακά προχωράει στην εμβρυϊκή, βρεφική και παιδική ηλικία μέσα από διάφορα στάδια και κατακτήσεις. Παρόμοια, μία ακίνητη κατασκευή περιλαμβάνει τα θεμέλια, το ισόγειο και τους ανώτερους ορόφους με συγκεκριμένη σειρά καθ' ύψος.

Η ιεραρχική ταξινόμηση διακρίνεται από ορισμένα χαρακτηριστικά που είναι κοινά για όλα τα συστήματα. Έτσι, τα κατώτερα επίπεδα αποτελούν αναγκαία προϋπόθεση πάνω στην οποία θα στηριχθούν τα ανώτερα, χαρακτηρίζονται από απλότητα και γενικότητα, από τη στιγμή που ολοκληρωθούν δεν μπορούν να τροποποιηθούν και δεν συμμετέχουν στην εξωτερική εμφάνιση του συστήματος. Αντίθετα, τα ανώτερα στρώματα εξαρτώνται από τα κατώτερα, διαθέτουν αυξανόμενη πολυπλοκότητα και εξειδίκευση, είναι δυνατή η μερική ή ολική αλλαγή τους και είναι εκείνα που φαίνονται στην τελική εικόνα. Για παράδειγμα, είναι πιο εύκολο να αλλάξει ο τελευταίος όροφος ενός ουρανοξύστη, γεγονός αδύνατο, όμως, για τα θεμέλια. Επίσης, τα αρχικά στάδια ανάπτυξης του ανθρώπου, τόσο σωματικά όσο και ψυχοπνευματικά, είναι πιο απλά και σύντομα αλλά καθοριστικά για την μετέπειτα πορεία του, ενώ μια συμπεριφορά που αποκτήθηκε πρόσφατα επαναφέρεται πιο εύκολα. Παρόμοια οργάνωση επικρατεί στη γνώση και την εμπειρία. Στην επαγγελματική εκπαίδευση, στις επιστήμες και τις τέχνες και γενικά σε κάθε μορφή ενασχόλησης ακολουθείται μια αλυσίδα, όπου οι βασικές και απλές έννοιες και δεξιότητες προηγούνται και αποτελούν προαπαιτούμενο των ανώτερων και πιο εξειδικευμένων. Τα συμπεράσματα της ιεραρχικής ανάλυσης μπορούν να εφαρμοστούν στην περίπτωση της κοινωνίας, όπου η διάκριση γίνεται σε κοινωνικές τάξεις με βάση διάφορα κριτήρια, όπως η πολιτικο-οικονομική θέση και εξουσία, η εκπαίδευση και το επάγγελμα, αλλά και πιο αφηρημένα, όπως η ανθρωπιστική παιδεία και μόρφωση. Διαχρονικά, η μεγάλη μάζα του κόσμου συνιστά τη βάση που διαθέτει στοιχειώδη, απλά και καθημερινά χαρακτηριστικά και ακολουθούν τα ανώτερα στρώματα με αυξανόμενη ισχύ και επιρροή.

Η οργάνωση με βάση την ιεραρχία αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό των βιολογικών και κοινωνικών συστημάτων και δεν μπορεί να αποφευχθεί. Στην περίπτωση, όμως, των πρώτων επικρατεί η ισοδυναμία και ισοτιμία του ρόλου των επιπέδων και παραγόντων, αφού κάθε ένας είναι αναντικατάστατος με αναγνωρισμένη προσφορά. Για παράδειγμα, το σώμα είναι υγειές μόνον όταν όλα τα κύτταρα και όργανά του λειτουργούν σωστά. Αντίθετα, στην κοινωνία, όπως συμβαίνει σήμερα, η ανώτερη τάξη κυριαρχεί και στρέφεται εναντίον της κατώτερης, σε μία συνεχή προσπάθεια καταπίεσης και περιορισμού, με αποτέλεσμα να μη λειτουργεί σωστά. Με διάφορες συγκαλυμμένες μεθόδους μία μικρή άρχουσα τάξη εκμεταλλεύεται, εμπαίζει και απομυζά τις υπόλοιπες, οι οποίες αποτελούν την πλειοψηφία και θα μπορούσαν εύκολα να ανατρέψουν την κατάσταση αν γνώριζαν τον τρόπο. Το κοινωνικό ιδανικό δεν αποτελεί η κατάργηση, αλλά αντίθετα η σαφής διάκριση των διαφορετικών τάξεων, αλλά με παράλληλη εξασφάλιση και προστασία κάθε μιας, αναγνώριση και ηθική εξύψωση του ρόλου της και σεβασμό στο ανθρώπινο περιεχόμενό της.-